A Coruña | O 21 de abril de 1963, un día coma hoxe fai sesenta anos, Álvaro Cunqueiro (1911-1981) convertíase en académico de número. O seu Mondoñedo natal acolleu o acto de ingreso na Real Academia Galega no que deu lectura ao discurso titulado Algunhas imaxinaciós sober tesouros.
“Na aspereza da vida cotiá, soñar é necesario, e perder o tesouro dos ensoños é perder o meirande dos tesouros do mundo. Cando eu escoito nalgunha aldea nosa falar de tesouros, coido que na nosa pobreza aínda somos ricos”, concluía o escritor tras, fiel ao seu estilo, fabular diversas historias para analizar o imaxinario dos tesouros na mitoloxía popular galega, tan definidora da súa obra literaria.
O encargado de lle responder en nome da institución sería deseguido o seu amigo Francisco Fernández del Riego (1913-2010). Co gallo desta efeméride, e no marco das celebracións dos tamén sesenta anos do Día das Letras Galegas e da Fundación Penzol, a RAG difunde na súa páxina web os textos mecanoscritos de ambas as intervencións, conservados no arquivo institucional, xunto a outros documentos relacionados co ingreso do gran fabulador mindoniense -fotografías e a minuta do xantar posterior- e mais a súa obra. Os discursos poden lerse ademais na edición dixital dispoñible na sección de publicacións de academia.gal.
Poucas semanas despois daquela recepción, a Real Academia Galega celebraba o primeiro Día das Letras Galegas, dedicado a Rosalía. En 1991 o protagonista sería o propio Cunqueiro. O homenaxeado é desta volta Del Riego, o pai intelectual da gran festa cívica de Galicia. A proposta da súa creación fora aprobada no pleno da RAG ao se someter a votación a iniciativa asinada por Manuel Gómez Román, Xesús Ferro Couselo e don Paco, quen moito tempo despois chegaría a presidir a RAG (1997-2001). A idea partira de Del Riego, quen defendera a creación dunha gran celebración deste tipo xa na prensa dos anos 30 do século pasado, lembra o presidente da RAG, Víctor F. Freixanes, na serie documental web Francisco Fernández del Riego, o que nunca se rendeu, producida pola institución.
As Letras de Francisco Fernández del Riego coinciden ademais cos sesenta anos da Fundación Penzol, que el mesmo dirixiu durante máis de catro décadas dende Vigo, a cidade que o acolleu tras a guerra civil e que acabaría sendo tamén fogar daqueloutro mociño que coñecera nas festas do Conde Santo da súa vila, Lourenzá.
O discurso dun “mitógrafo esceicional”: Que fai un galego diante dun tesouro?
“Lendo a xa abondosa produción de Cunqueiro, decátase un ben de que o escritor conoce, vive e goza coma poucos iste mundo noso, e sabe dos que viven nil”, salientaba aquel 21 de abril de 1963 Francisco Fernández del Riego. Para daquela o escritor xa dera ás letras galegas Merlín e familia (1955), As crónicas de Sochantre (1956), O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca (1958) e Escola de menciñeiros (1960). Grazas, dalgún xeito, á influencia do seu vello amigo, indica Malores Villanueva na biografía Francisco Fernández del Riego, un loitador pola idea de Galicia (2023), na que dedica un capítulo específico á recuperación de Cunqueiro para a literatura galega: “No momento en que Cunqueiro regresa á súa Ítaca, Mondoñedo, en 1947, será cando Paco, pertinaz como era, consiga que volva escribir en galego e recupere o sendeiro do galeguismo en que estaba antes de estalar a guerra”.
Del Riego definiu a Cunqueiro na resposta que lle deu na cerimonia de ingreso na RAG como “vello amigo e mitógrafo esceicional”: “Cría mitos a conta dos persoaxes que andan polas literaturas, ou de outros imaxinados por il”. De acordo con este acertado retrato, o creador que fixo nosos o mago Merlín, o vello Sinbad, o Hamlet de Shakespeare ou o heroe grego Ulises presentouse aquela mañá ao público que ateigaba o auditorio coa “intención derradeira” de responderse “que é o que pensa e fai un galego posto dediante dun tesouro”. “E pra iso, dado o meu xeito, ren millor que fabular diversas historias, nas que a xente de nós toma tratos cos tesouros”, anunciaba Cunqueiro.
“A miña idea pirmeira é que un tesouro é coma unha persoa viva, coa súa memoria i a súa vontade. Eu non sei si é certo o que lín en lady Gregory de que houbo un tempo en que tódolos tesouros do mundo eran dun soio home e que ístes, cansos dil, fuxiron i escondéronse nuns lados i en outros, e pra non ser atopados pagáronlles ós magos do país pra que os encantesen. O fío da vida do tesouro pende de que se desfaga iste encanto ou non. Si se desfái, o tesouro deixa de sélo e convírtese en ouro propio, i o que o desfixo pódeo levar prá casa”, continuaba, de seguro, enfeitizando o público.
O arquivo da RAG volve ademais no día de hoxe aos debuxos realizados polo pintor coruñés Claudio Varela para a estrea d’O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca, a “obra maior de arte dramática” que, en palabras de Francisco Fernández del Riego, escribiu Álvaro Cunqueiro. As ilustracións empregáronse para o attrezzo na estrea da obra presentada polo Teatro da Cámara da Asociación Cultural Iberoamericana no teatro Colón da Coruña.
O engado do mito tamén se fai presente nesta obra teatral, lembraba Del Riego no discurso de resposta a Cunqueiro. “O dista peza é un Hamlet pre-shakhesperiano, case medieval, que aparez redivivo na cidade e no castelo de Elsinor, envolveitos nunha sombra inverniza. Pero é, asimade, un Hamlet moi galego e moi dos nosos días, inda que non só dos nosos días”, valoraba.
Tamén se detivo del Riego n’O incerto señor don Hamlet en Álvaro Cunqueiro e o seu mundo (Ir Indo, 1991), un fermoso exemplo da prosa divulgativa e biográfica que tanto cultivou o autor de Lourenzá. “Hamlet en Shakespeare era , como se sabe, un tipo misterioso que suscitaba diversos interrogantes. Pero para o escritor mindoniense, o príncipe non figurou como fillo do rei morto, senón do rei vivo. A súa nai non era só un algo Climenestra como en Shakespeare, senón tamén un pouco Yocasta como en Sófocles. O complexo edípico revelouse moi presente na obra cunqueirá, mentres que se atopaba agochado na shakesperiana”, analiza nestoutras páxinas.
O autor, prosegue, sentía impaciencia pola saída do prelo deste volume de teatro, que se entremediaba na súa actividade narrativa en galego. “Nembargantes, seguía a traballar con entusiasmo na novelación. A piques de se editar o Hamlet, xa anunciaba que levaba moi adiantado un libro de viaxes do vello Sinbad. Argallara o contido da trama, pero aínda tiña sen nome o veleiro do mariño”, comparte quen tamén foi editor de Cunqueiro en Galaxia.
