O lehendakari Urkullu propuxo o pasado 30 de agosto unha reforma do marco xurídico-político español para recoñecer a plurinacionalidad do Estado e a capacidade de decisión e garantía dunha relación bilateral de Euskadi e Nafarroa, ao amparo da normativa constitucional que ampara os dereitos forais destes territorios e, tamén, de Catalunya e Galicia como nacionalidades que decidiron democraticamente o seu autogoberno antes de que se aprobara a Constitución.
A proposta elude unha reforma constitucional formal, consciente da falta estrutural dos 3/5 de deputados e senadores precisos para poder ir a súa máis curta e limitada modificación e opta, por tanto, por un acordo-marco que fixe as bases para este desenvolvemento, ao que seguiría unha convención constitucional. Despois, dedúcese, haberían de seguir as novas leis orgánicas e reformas doutras leis orgánicas, eventualmente novos Estatutos de autonomía e reformas das leis básicas precisas para estruturar esa modificación material do marco xurídico-político. Conxunto de reformas normativas que poderían chegar a descentralizar amplamente o goberno do Poder Xudicial e limitar substancialmente as competencias do Tribunal Supremo, á vez que ampliar e blindar as competencias das nacionalidades do Estado e modificar sustantivamente o financiamento autonómico de réxime común (que Euskadi e Nafarroa non sofren), mesmo coa posibilidade da atribución a Galicia e Catalunya das competencias plenas en canto á recadación, xestión e liquidación fiscal.
A FAES, o PP e outros portavoces do unionismo centralista opoñen a esta mutación constitucional material os principios da soberanía única do Estado e da súa unidade indisoluble. O camiño cara a un recoñecemento da plurinacionalidad do Estado e o dereito de decidir requiriría, segundo din estes malhadados intérpretes, dunha reforma constitucional agravada (voto dos 2/3 das dúas Cámaras estatais, disolución posterior das mesmas e referendo ratificatorio de toda a ciudadanía española). Para eles a Constitución é irreformable, pero nin Galicia, Euskadi e Catalunya nin a maioría cidadá no Estado habería de asumir condena semellante.
A Sentenza 42/2014 do Tribunal Constitucional (que anulou a declaración de soberanía de Catalunya do Parlament de 23.01.2013, pero declarou a constitucionalidade do recoñecemento do seu dereito para decidir dentro duns determinados parámetros) recoñeceu que o principio democrático esixe non só respectar, senón integrar as decisións do conxunto de persoas integrantes dunha comunidade ou minoría nacional minoría a modo dun proceso de negociación que pode, non asumir declaracións unilaterais de independencia, pero si excluír o rexeitamento para negociar decisións futuras constatables e producidas de modo democrático por parte da cidadanía galega, vasca ou catalá. É dicir, o principio de legalidade constitucional ten que ser compatible co principio democrático. Non cabe proclamar de modo indefinido o “non, nunca” ou “non, se a proposta é rexeitada conforme ás regras constitucionais”.
Habemos de recoñecer que desde a reforma da Lei Orgánica do Tribunal Constitucional adoptada “ad hoc” en 2015 pola maioría absoluta do PP para permitir unha execución das sentenzas do TC impropia das lexislacións de garantías constitucionais, a xurisprudencia constitucional non reiterou o citado principio democrático senón que o excluíu de feito, limitando substancial e indebidamente a soberanía do Parlament catalán e anulando as súas resolucións, moitas veces co pretexto da súa incompetencia formal.Por iso, o plan Urkullu quedará condenado ao fracaso se continúa esta liña xurisprudencial. Pero se esta varía entroncando co limitado recoñecemento do principio democrático presente na citada Sentenza 42/2014, o Plan do lehendakari terá unha marxe de manobra.
“É probable que esteamos ante unha xanela de oportunidade —todo o estreita que se queira, pero oportunidade á fin e ao cabo— para reverter parcialmente decenios de recentralización política e económica e de abusos culturais e lingüísticos”
O recoñecemento internacional da existencia dunha comunidade nacional ou minoría nacional, no caso de Galicia, Euskadi e Catalunya, fortalecerá singularmente a futura aplicabilidade do principio democrático. Neste sentido, o 18 deste mes cúmprense 90 anos do recoñecemento da Galicia como nación europea polo IX Congreso das Nacionalidades Europeas, organismo adscrito á Liga das Nacións (SDN) e precedente da actual ONU. A asunción pola Liga das Nacións deste recoñecemento nacional de Galicia (Catalunya fora recoñecida en 1926 e Euskadi en 1930) baseouse no intelixente traballo de relacións internacionais desenvolto polo Partido Galeguista (PG), sendo o primeiro froito obtido pola colaboración estratéxica de Galicia, Euskadi e Catalunya desenvolta por Galeuzca, pacto asinado en Compostela o Día da Patria Galega (25 de xullo) dese mesmo 1933 entre o PG, a asociación xuvenil independentista galega Ultreya, PNV, ERC, os soberanistas vascos de centro-esquerda da ANV, os democristiáns cataláns da UDC, a Acció Catalá Republicana (ACR) e a organización cívica catalá Palestra.
A axuda de vascos e cataláns, neste sentido, foi fundamental para o rápido recoñecemento nacional de Galicia pola SDN. O precedente deste primeiro Galeuzca é a Tripla Alianza, que cumpre cen anos esta Diada de 2023, reivindicadora da plena soberanía das tres nacións (fronte á ampla autonomía no marco da Constitución republicana de 1931 reivindicada pola Galeuzca de 1933) e que tivo unha moi curta vida por mor do golpe de estado de Primo de Rivera do 13-S daquel 1923.
A seguinte etapa histórica de Galeuzca (1943-1946) vai facer posible un traballo conxunto que permitirá a constitución do Consello de Galiza presidido por Castelao (novembro 1944), como órgano fiduciario da vontade da cidadanía galega manifestada na elección parlamentaria de febreiro de 1936 e na amplísima aprobación estatutaria no plebiscito do 28-X de 1936 (un millón de votos favorables sobre un millón trescentos mil electores). Unha actuación singularmente importante por canto a pesar do plebiscito autonómico Galicia non puidera reunir os seus deputados para elixir un goberno provisional, polo que non contaba con órganos de goberno equiparables ao Goberno vasco no exilio presidido por o lehendakari Agirre e a o Consell Executiu da Generalitat no exilio que presidía o MHP Josep Ila. Así puido ser aprobado aquel Estatuto de Galicia nas Cortes de México (1945) e acordouse a incorporación de Castelao como ministro representante da Galicia (e non só do PG) ao Goberno republicano no exilio de José Giral (1946-47).
Deste xeito a legalidade republicana recoñeceu Galicia, con Catalunya e Euskadi, como país que manifestara plebiscitariamente a súa vocación de autogoberno, o que xustificou o tratamento común da Disposición Transitoria Segunda da Constitución para que as tres nacións accedesen ao (certamente limitado) nivel superior de autogoberno constitucional. E xustifica agora que Urkullu considere que as tres nacións optaron inequivocamente moito antes da aprobación da Constitución vixente polo seu autogoberno que, por tanto, han de ver recoñecido o seu dereito para decidir (“capacidade de decisión” segundo o lehendakari) no marco desta complexa operación de mutación constitucional.
O Plan Urkullu e Catalunya
Hai que recoñecer, con todo, que a proposta de Urkullu non se expón en termos satisfactorios para as reivindicacións expresadas polo soberanismo catalán representado no Congreso estatal e aínda menos para o mainstream do chamado soberanismo civil, que propuxo o Pacte Nacional per a Independència. A limitada letra que expresou o lehendakari non se axusta, aparentemente, ás reivindicacións que expresou o president Puigdemont, focalizadas na amnistía e a autodeterminación.
Con todo, considero que existe unha interpretación que pode compatibilizar o principio democrático enunciado por Urkullu e as reivindicacións fe autonomía e autodeterminación do president. En canto á amnistía, xa desenvolvemos no noso artigo deste mesmo diario que era plenamente constitucional desde o plano formal, pero que politicamente supoñía o recoñecemento dunha anormalidade democrática na represión exercida por determinados órganos do Ministerio Fiscal e xudiciais penais contra 4.000 persoas do soberanismo catalán desde mediados de setembro de 2017.
Na liña da Sentenza do 31 de xaneiro de 2023 do Tribunal de Xustiza da UE, esta anormalidade reside na aplicación diferenciada da lei (moitas persoas e eu mesmo cualificámola como Dereito Penal do Inimigo) a un colectivo homoxéneo identificable pola súa calidade de comunidade nacional ou minoría nacional.
A conexión dunha Catalunya recoñecida como nación pola SDN, precedente da ONU, que plebiscitou o seu autogoberno en 1932 e cuxo Parlament declarou por maioría absoluta a súa independencia é evidente. A amnistía, por tanto, é compatible co desenvolvemento do plan Urkullu. E é esencial que a proposición de lei orgánica que a decida sexa aprobada pola maioría absoluta do Congreso antes da votación de Sánchez Pérez-Castejón, como certeramente definiu o president Puigdemont. Máis problemas presenta o recoñecemento do dereito de autodeterminación, ben para recoñecer a votación do 1-O de 2017 ou nin sequera para convocar un novo plebiscito vinculante.
O principio democrático e o dereito para decidir que xoga conforme ao mesmo debe compatibilizarse co principio de legalidade, que require o respecto á orde constitucional preexistente. Agora ben, o principio democrático esixe unha dinámica que compatibilice ambos. E iso é imposible se non se recoñece a posibilidade de dar a voz, aquí e agora, á cidadanía catalá para definir o seu futuro político. O mesmo principio democrático esixe que a vontade expresada na devandita consulta, referendo ou plebiscito non se impoña de modo automático, pero se oriente un proceso de negociación no que o Estado español-agora se- articule o respecto do devandito principio de legalidade co principio democrático que esixe respectar a vontade expresada democraticamente pola cidadanía catalá, tanto dándolle a ocasión para decidila como negociando as consecuencias políticas que esixa dita definición.
Como tivo ocasión de definir o Tribunal Supremo de Canadá respecto a Quebec coa súa doutrina xurisprudencial denominada “lei de claridade” hai algúns anos. A miña experiencia como cidadán, analista político e antigo secretario xeral responsable das relacións institucionais da Xunta de Galicia (2007-2009) é que o Estado, os seus altos funcionarios, o seu deep state e os seus grandes e pequenos partidos unionistas sempre xogan sucio e enganar aos soberanistas galegos, cataláns ou vascos é considerado para eles un mérito.
Con todo, é probable que esteamos ante unha xanela de oportunidade —todo estréitao que se queira, pero oportunidade á fin e ao cabo— para reverter parcialmente decenios de recentralización política e económica e de abusos culturais e lingüísticos. Para conseguir que Goberno e Administración Central españolas estean cada vez menos presentes nos nosos países.
