Pola súa importancia ante o contexto político e institucional que estase vivindo no Estado español, reproducimos a continuación e traducida ao galego a entrevista realizada a Gerardo Pisarello polo xornalista Aitor Rivero, publicada o 16 de xullo de 2021 en eldiario.es.
“O deputado de En Comú Podem e secretario da Mesa do Congreso publica ‘Deixar de ser súbditos. O fin da restauración borbónica’, no que debuxa unha crise de sistema sen pechar que pode conducir a unha saída progresista e republicana, ou a unha reaccionaria de extrema dereita”
A crise da monarquía que levou á abdicación de Juan Carlos I en xuño de 2014 non só non se pechou, senón que se profundou coa publicación dos escándalos económicos nos que está supostamente implicado o anterior xefe do Estado e que salpican ao actual, Felipe VI, quen non logra desembarazarse do legado do seu pai. Esta crise, que non é a primeira vez que afecta aos Borbóns, pode desembocar nunha saída progresista e republicana. Pero tamén nunha reaccionaria.
Así o expón Gerardo Pisarello (1970, Tucumán, Arxentina) en Deixar de ser súbditos. O fin da restauración borbónica (Editorial Akal). O secretario primeiro do Congreso recibe a elDiario.es no seu despacho do Congreso, onde repasa someramente a complicada relación dos Borbóns co pobo español (“cando os abusos e os atropelos resultan insoportables, acaban no exilio”), as diferentes restauracións da dinastía, así como a situación actual, na que a ultradereita podería recorrer ao rei para xustificar o seu programa. Ou viceversa.
Pisarello, doutor en Dereito e profesor titular de Dereito Constitucional da Universidade de Barcelona, lamenta que a monarquía parlamentaria que propugna a Constitución escápese precisamente do control do Congreso, algo do que responsabiliza ao PSOE: “Se cambiase de actitude sobre a monarquía, as posibilidades dun camiño republicano serían moito máis claras”. Ademais, analiza os últimos cambios no Goberno e os cambios internos en Unidas Podemos tras a saída de Pablo Iglesias.
“Non é necesariamente a definitiva, pero estamos a asistir a unha crise da monarquía, que a monarquía non pode pechar”
Non é o primeiro que di que a monarquía en España pode ter os días contados. Por que esta vez tería que ser a definitiva?
Non é necesariamente a definitiva, pero estamos a asistir a unha crise da monarquía, que a monarquía non pode pechar. É unha forma de goberno que está moi desprestixiada no mundo, onde quedan 40 monarquías. Que alguén sexa xefe de Estado por ser simplemente o fillo de alguén é algo que non casa co principio democrático e cunha idea minimamente moderna do que debe ser a política.
“Non se pode descartar a hipótese dunha regresión autoritaria se a monarquía vese ameazada”.
E no caso da monarquía borbónica, o tipo de escándalos que saíron ao longo destes meses sobre Juan Carlos I comportan o desastre absoluto do juancarlismo, sen ningún tipo de dúbidas, mentres os sectores monárquicos e a propia Casa Real teñen moitas dificultades para lexitimar a figura de Felipe VI. Ás veces teño a impresión de que hai sectores conservadores que dan por amortizado a Felipe VI e que buscan xa lexitimar a Leonor como posible raíña. Todo iso paréceme que é un signo de debilidade.
Tampouco é a primeira vez que a dinastía se sobrepón a situacións de dificultade. Desde Felipe V perderon o trono ou a lexitimidade do pobo varias veces. E conseguiu sobrepoñerse. Que diferenza hai esta vez?
No prólogo do libro Javier Pérez Royo fala dunha “restauración permanente”. Os Borbóns sempre volven e xa estaríamos na cuarta restauración. Pero pódese ver desde outro punto de vista, que ten que restaurarse a dinastía borbónica porque os Borbóns caen.
Cando os abusos e os atropelos resultan insoportables, os Borbóns acaban no exilio. Así pasou con Cristina de Borbón, con Isabel II, con Alfonso XIII, o avó do rei emérito, tamén acabou exiliado. E nun certo sentido, Juan Carlos I está nun exilio forzoso. De luxo, nunha monarquía absolutista, pero un exilio forzado.
“Cando os abusos e os atropelos resultan insoportables, os Borbóns acaban no exilio”
No libro tento seguir a idea de Benito Pérez Galdós. Pode pasar que durante séculos non se destrone e en España, un día, destrónase. E o pobo que durante séculos deitouse con reis, un día espértase na cama do pobo. Eu non digo que sexa inminente, pero nun contexto de pandemia, cunha crise moi importante, onde se ve á monarquía vinculada a casos de evasión fiscal, de branqueo de capitais, nun momento onde hai moitas dificultades económicas, fai que para unha parte importante da cidadanía a monarquía sexa parte do problema.
Sinala que hai catro escenarios posibles de saída desta crise do sistema. Un deles pasa, como xa ocorreu tamén no século pasado, por un xiro reaccionario. E no canto de transitar cara a unha república que puidese dotar de maiores mecanismos democráticos á sociedade, fórase cara a todo o contrario. Ese risco é real na España do século XXI?
Un quixera pensar que Europa é un antídoto, pero vemos o que pasa en Polonia, en Hungría, ou en España, coa normalización dunha extrema dereita que ten aliados golpistas no mundo, en América Latina; unha extrema dereita abertamente trumpista. Que esa extrema dereita, xunto coa dereita extrema, poidan estar no Goberno non é unha hipótese fantasiosa. E para esa extrema dereita a monarquía é unha peza importante. Por iso os intentos de apropiarse da figura de Felipe VI, porque cren que pode ser unha boa cobertura para o seu proxecto político.
E Felipe VI non fai demasiado por despegarse deses sectores, dos sectores máis reaccionarios do Poder Xudicial ou cando se manifestan exmilitares. Non hai reacción por parte por parte da Casa Real. E Felipe VI comparte o pecado do seu pai, que é non condenar nunca a ditadura franquista. Como pode ser rei dunha monarquía parlamentaria alguén que nunca critica a unha das ditaduras máis sanguentas que existiu en Europa, como a franquista.
“E Felipe VI non fai demasiado por despegarse deses sectores, dos sectores máis reaccionarios do Poder Xudicial ou cando se manifestan exmilitares”
A hipótese dunha regresión autoritaria se a monarquía vese ameazada non se pode descartar. Alfonso XIII asustouse cando deputados socialistas como Indalecio Prieto pedían que houbese unha comisión de investigación polos seus casos de corrupción con Marrocos. E recorreu a Primo de Rivera. Está por ver se Felipe VI, polas súas propias inclinacións ideolóxicas, veríase ou non tentado a dar cobertura a unha opción de dereita extrema.
Esa poción reaccionaria aparece como viable pola presenza da ultradereita no Congreso. Pero cando abdicou Juan Carlos I había un sentimento case oposto. Había un sentimento antimonárquico e ademais un empuxe progresista. Con todo, o seu espazo político decidiu non entrar nese debate. Perdeuse unha oportunidade de recoller ese sentimento antimonárquico e convertelo nunha onda republicana?
No ámbito municipal deuse de maneira moi espontánea. Se un fíxase nas políticas que levaron adiante en Barcelona, Cádiz, Valencia, A Coruña ou Pamplona, houbo un florecemento de iniciativas republicanas e de iniciativas mesmo anti borbónicas desde o punto de vista simbólico e memorial. Pero no ámbito estatal si houbo conciencia de que para que o republicanismo puidese crecer tiña que ser do século XXI, que non simplemente podía apelar á memoria sesgada da I ou a II República. Había que construír un republicanismo de maiorías, non só o das esquerdas clásicas.
E agora o feito inédito de que a propia Casa Real recoñeza que Juan Carlos I estaría involucrado en delitos graves de evasión fiscal e de branqueo de capitais, abre unha nova oportunidade nun contexto moi diferente, onde a extrema dereita creceu, onde hai un xiro reaccionario en moitos sitios do mundo.
“E agora o feito inédito de que a propia Casa Real recoñeza que Juan Carlos I estaría involucrado en delitos graves de evasión fiscal e de branqueo de capitais”
E por iso eu vexo as dúas oportunidades. Unha situación de degradación autoritaria, pero tamén podería profundarse a crítica á monarquía, cada vez máis cuestionada por sectores da mocidade, polas mulleres e sobre todo en determinados lugares do Estado.
Catalunya, en concreto, tivo sempre unha relación moi complexa cos Borbóns, desde Felipe V, que eliminou determinadas leis propias, ata hoxe. Non hai grises, amor ou rexeitamento absoluto. Isto acentuouse co procés, o discurso do 3 de outubro de 2017 é un momento moi concreto. Ten marcha atrás o aumento do rexeitamento á monarquía borbónica en Catalunya?
Véxoo moi difícil. O 3 de outubro de 2017, Felipe VI actúa de maneira bastante parecida a Felipe V. Eríxese como o rei soldado, e en lugar de actuar como como árbitro actúa como un rei de parte. Pero o tema de fondo é que a dinastía borbónica non é capaz de ofrecer unha solución aos grandes dilemas que se expoñen en España.
Non pode ofrecer unha alternativa á cuestión da corrupción. Ou á cuestión social. Ninguén ve que a monarquía vaia a servir para reforzar a sanidade pública, para reforzar a vivenda pública, etcétera. E tampouco ofrece unha solución á cuestión territorial. Mostrouse como incapaz de favorecer o recoñecemento da realidade plurinacional.
Con monarquía poderíanse producir algúns avances ou reverter medidas prexudiciais para a convivencia que se adoptaron no últimos tempos. Por exemplo, os indultos, que son un paso nese sentido. Pero teño moitas dúbidas de que a cuestión de fondo da articulación plurinacional poida resolverse mentres haxa monarquía.
Establece no libro unha dicotomía entre monarquía e democracia. Máis aló de España, as monarquías que existen en Europa son democracias?
Hai unha tensión moi clara entre entre o principio democrático e as monarquías hereditarias. Porque houbo monarquías selectivas, reis que foron elixidos nun referendo. O problema é que alguén pretenda ser xefe de Estado por ser fillo de alguén.
Iso non quere dicir que haxa monarquías que sexan máis xenuinamente parlamentarias que outras, que están sometidas a controis parlamentarios e constitucionais, como a monarquía sueca ou a norueguesa, como consecuencia de revolucións políticas que houbo niso neses países.
Que descubrimos nós? Que mentres os Borbóns reinaron nunca houbo unha monarquía parlamentaria. Nin sequera agora que temos unha Constitución que di que a forma política do Estado é unha monarquía parlamentaria. Por que? Porque a dinastía borbónica demostrou ser moi maleducada en termos constitucionais, moi remisa a que se lle impoñan límites básicos, a actuar con transparencia, a renunciar a determinados privilexios, como ocorre noutras monarquías parlamentarias. E eu creo que ese é o problema de fondo que temos.
“Que descubrimos nós? Que mentres os Borbóns reinaron nunca houbo unha monarquía parlamentaria”
Nós, sendo unha forza republicana, démonos conta no Congreso de que o funcionamento da monarquía con Juan Carlos I, e mesmo agora, non responde ao que debería ser unha monarquía parlamentaria.
Lembraba antes que Indalecio Prieto no seu momento reclamou unha investigación parlamentaria das corruptelas, os negocios privados, de Alfonso XIII. O PSOE de hoxe rexeita esa posibilidade e sen o PSOE, sempre se estrelan nun muro o resto de grupos que esixen esa investigación parlamentaria. Que ten que pasar para que o PSOE cambie da súa posición? Porque se cambiase a súa posición, cambiaría completamente o escenario.
Se o PSOE cambiase de actitude respecto da cuestión monárquica, as posibilidades dun camiño republicano serían moito máis claras.
“Se o PSOE cambiase de actitude respecto da cuestión monárquica, as posibilidades dun camiño republicano serían moito máis claras”
A miña impresión é que hai unha parte do PSOE que pensa que non cuestionar á monarquía pode servir de escudo para frear os movementos destituíntes da dereita. O que ocorre é que o prezo é moi alto. Se para que a monarquía permita que haxa gobernos que non sexan claramente de dereitas o que hai que facer é consentir a impunidade, consentir a opacidade, acábanse degradando as propias posicións. E é algo que entre as súas bases non é facilmente comprensible.
Aí hai un problema que o PSOE ten que resolver, e eu estou convencido de que se continúan saíndo casos de corrupción como están a saír agora, que xa non soamente afectan a Juan Carlos I, senón que mesmo poderían proxectarse sobre o rei actual, vai ser moi difícil que o PSOE poida opoñerse polo menos a que se investigue.
En marzo de 2020, un día despois de que o Goberno decretase o estado de alarma, a Casa do Rei lanzou un comunicado no que asumía que había cuestións cando menos non do todo regulares nas finanzas de Juan Carlos I, e que o actual xefe do Estado formaba parte da estrutura societaria desas supostas irregularidades do rei emérito. Vostede sostén que Felipe VI establece un parteaguas, tenta separarse do seu pai. Pode escaparse o xefe do Estado actual do que supostamente fixo o seu pai?
É moi difícil porque é un movemento enormemente opaco. Aprovéitase unha pandemia na que a cidadanía estaba confinada para activar esa especie de bomba. A propia Casa Real confesa o que non confesou ningunha casa real europea, que o rei emérito podería estar implicado no caso grave de corrupción e que o propio rei, o seu fillo, coñecía desde hai un ano, polo menos, a existencia destas fundacións e destas contas que non foran ou que non foran declaradas.
Hoxe sabemos, por exemplo, que una das transferencias dos 100 millóns de dólares que se fixeron por parte de Arabia Saudita a unhas contas que estarían vinculadas ao rei emérito producíronse en 2008. En 2008, Felipe VI non era un neno pequeno correteando polos corredores da Zarzuela. Era unha persoa formada, que sabía que ía ser rei. Volve exporse o que se expuxo en relación coa infanta Cristina e Iñaki Urdangarín, cando ela firma e logo di que non sabía. Hoxe estase tentando reproducir esa operación para establecer un parteaguas entre Juan Carlos e Felipe.
Era alleo ao que viña ocorrendo? As dificultades da Casa Real para responder afirmativamente fai que apareza con tanta insistencia Leonor como unha figura cuxa irrupción na vida política habería que acelerar. É proba de que non se pode pechar en falso ese vínculo entre Felipe VI e o seu pai.
Cre entón que Leonor podería ser raíña antes do que bioloxicamente puidésemos esperar?
Cando se acelerou a decadencia do réxime de Cristina de Borbón como raíña rexente, tentouse facer iso con Isabel II. Pero non funcionou. Os sectores digamos monárquicos están desconcertados.
Despois de moitos anos de autocensura nos medios, despois de moitos anos de presións para que non se falase sobre Juan Carlos I, sobre a súa fortuna, sobre as súas actuacións privadas que non tiñan que ver coas súas funcións constitucionais, de súpeto a investigación en Suíza e as publicacións do Daily Telegraph fai que se levante esa veda e que haxa unha maior crítica pública.
Pero o obxectivo diso é manter a salvo a Felipe VI. A súa imaxe pública é mellor que a do seu pai, pero non é fácil que iso se poida pechar. É moi difícil pensar que non existían eses vínculos, que non existía ese coñecemento. Un dos grandes problemas é ese.
Non é que esteamos a discutir de monarquía agora porque ás persoas republicanas ocórranos. É a propia monarquía a que xera este debate coas súas actuacións. Pode pasar o que pasou noutros momentos na historia de España, que a propia dinastía borbónica propicie a erosión e a crítica da institución monárquica.
Falaba da investigación en Suíza, que é a que está agora mesma máis avanzada. Cre que Juan Carlos de Borbón pode acabar xulgado en Suíza, por exemplo, ou mesmo en España?
En Suíza é onde teño máis esperanza de que poida ocorrer algo. Que o fiscal [Yves] Bertossa, que é moi valente, non se deteña na liña de investigación que ten aberta. No caso de España son moito máis escéptico. No Parlamento non hai vontade de facer o que sería normal nunha monarquía parlamentaria, que o rei emérito sente nunha comisión para explicar o que sabe, a que nos aclare todas as noticias que están a aparecer sobre el. Pero é que tampouco vexo esa vontade clara no ámbito xudicial.
Por iso creo que o aforamiento no Tribunal Supremo de Juan Carlos I era tan importante e fíxose con tanta presa, porque é moi probable que no Supremo non haxa tampouco a vontade para xulgar ao rei emérito.
E tampouco vin sequera esa vontade nalgunhas das actuacións de Facenda, onde houbo técnicos que dixeron que cando se sospeita que unha persoa pode cometer evasión fiscal por encima dunhas cantidades ten que haber unha actuación proactiva por parte de Facenda. Iso tampouco ocorreu.
“Hai sectores para os cales o mellor dos escenarios sería que Juan Carlos I acabe os seus días no exilio, e que dese xeito se peche ese cartafol e póidase comezar unha etapa nova”
Hai sectores para os cales o mellor dos escenarios sería que Juan Carlos I acabe os seus días no exilio, e que dese xeito se peche ese cartafol e póidase comezar unha etapa nova. Nin sequera a monarquía ten asegurado ese final, pero é verdade que conta con aliados económicos, xudiciais e mediáticos moi fortes.
Algunhas preguntas sobre o momento político xusto cando chega o final do curso político. Como recibiron en En Comú Podem a crise de Goberno?
Hai algo de reacción do PSOE fronte aos cambios que se estaban producindo no propio espazo confederal. O feito de que se produza unha reorganización que apunta a un liderado de mulleres, co papel de Yolanda Díaz, de Ada Colau ou de Ione Belarra, unha proposta cun contido feminista moi claro, tamén fai que o propio PSOE teña que mover ficha.
É unha reacción entón?
Creo que hai algo diso. O PSOE reacciona con intelixencia, reforzando o papel das mulleres dentro do Goberno, mulleres con experiencia municipal. Eu espero que nalgúns ámbitos concretos sirva tamén para avanzar nalgúns temas que son fundamentais e que aínda temos bloqueados.
Os cambios permitirán avanzar no cumprimento dalgunhas partes do acordo de goberno que están bloqueadas? A lei de vivenda é un exemplo, que ademais en Catalunya ten unha importancia maior. Está máis preto do que estaba con Ábalos á fronte de Transportes?
Non o sabemos aínda. É unha incógnita, sen que iso supoña un xuízo sobre ministros anteriores, polo que ademais teño un respecto persoal. Ter nun ministerio encargado dos temas de vivenda unha alcaldesa que no seu propio concello tivo que esixir que se puxese coto aos incrementos dos prezos do alugueiro dá indicios de que vai haber una certa sensibilidade para tratar esta cuestión e unha actitude máis clara do que significa converter a vivenda nun luxo accesible soamente para unhas poucas persoas ou nun ben sometido á especulación.
“No ámbito de xustiza, onde estamos a ver que a dereita máis dura estase atrincheirando en determinados sectores do Poder Xudicial e mesmo dentro do propio Tribunal Constitucional”
No ámbito de xustiza, onde estamos a ver que a dereita máis dura estase atrincheirando en determinados sectores do Poder Xudicial e mesmo dentro do propio Tribunal Constitucional, que haxa unha ministra como Pilar Llop pode permitir ou esperamos que permita que algúns temas que temos encallados sobre a reforma do CGPJ, do delito de sedición para contribuír a unha certa normalización da situación en Catalunya; a lei mordaza, etcétera, tamén poden experimentar un avance.
E como portavoz na Comisión de Asuntos Exteriores creo que o novo ministro, con experiencia diplomática, tamén pode ser interesante á hora de pensar nunha nova fase da xeopolítica mundial onde xa non existe a tutela directa de Trump e sobre como España pode levar adiante unha política exterior que realmente sexa autónoma.
Só houbo cambios no sector do PSOE. Podería aproveitar Unidas Podemos para afrontar algunha substitución?
Viñamos dun cambio moi recente con Yolanda Díaz como a ministra máis valorada segundo as enquisas e cun papel moi importante no que foi un dos temas chave da pandemia, que era como protexer á poboación traballadora nun momento en que a actividade económica estaba suspendida.
O caso español debe moito ao papel de Yolanda Díaz e o seu equipo, e o seu papel actual dentro do Goberno xa é unha novidade. Ou o feito de que Ione Belarra, que xa viña tendo un papel importante na negociación da Lei de Vivenda para conseguir que estea á altura dos retos do século XX, pase a ser tamén ministra, xa implica un cambio importante.
“O caso español debe moito ao papel de Yolanda Díaz e o seu equipo, e o seu papel actual dentro do Goberno xa é unha novidade”
Igual as demais ministras e ministros de Unidas Podemos. Non teríamos lei trans se non fóra pola persistencia e o empeño de Irene Montero. Con Manuel Castells experimentou un crecemento exponencial do número de bolsas non universitarias para persoas en dificultades sociais e conseguiuse que baixasen as taxas na Universidade.
Alberto Garzón protagonizou un debate importante sobre o novo tipo de consumo sostible que debería ter un país que se expoña de maneira seria a transición ecolóxica e a transición enerxética. O espazo confederal, sen prexuízo dos cambios que sempre poden producirse, está a liderar algúns dos grandes proxectos para saír desta crise cun programa que realmente sexa transformador e que non nos devolva a unha nova vella normalidade.
O gran debate que hai dentro de Unidas Podemos desde a saída de Pablo Iglesias, que ademais se demostrou que foi unha saída real, é debuxar ou determinar cara a onde debe ir Unidas Podemos. Cal cre que debe ser de aquí a 2023, cando afrontaremos unha chea de procesos electorais nun espazo moi curto de tempo?
Cando uno non ten detrás aos grandes poderes económicos, aos grandes medios de comunicación, o único que tes a organización. Agora ábrese un reto organizativo enorme que ten que consistir en poder dar acubillo á xente que xa formaba parte dese espazo do cambio, pero tamén en abrirse a outros sectores da sociedade.
E para que iso sexa posible hai que facer unha cousa que nos expuñamos ao comezo, que non é simplemente crear partidos. Hai que crear instrumentos políticos que teñan liderados plurais, que teñan diversidade. Que nin sequera sexan partidos, que sexan como semipartidos, instrumentos que faciliten a autoorganización democrática da xente.
O poeta e pensador ecoloxista Jorge Riechmann dicía que esa especie de semipartido de novo tipo tiña que parecerse a un arrecife de coral, que fose capaz de acubillar moita diversidade e moita vida debaixo de si.
Iso temos que poder ser capaces de facelo como parte do que xa é o noso espazo confederal, pero con relacións moi abertas co resto de forzas progresistas e plurinacionais que hoxe son as que están a manter as principais políticas transformadoras que están a impulsar este Goberno.
Pero unha cousa é unha relación política e outra unha orgánica. Haberá forzas coas que se poida ter unha relación política moi fluída. Pero iso é, digamos, un apoio político. A nivel orgánico, hai posibilidade de dar acubillo a máis xente, a máis proxectos?
O 2023 vai ter un cariz moi municipalista. Hai experiencias territoriais moi distintas, e nós experimentámolo, que deron combinación a fórmulas moi diferentes. Hai que ter un instrumento organizativo que sexa o suficiente aberto como para, de maneira política ou de maneira orgánica, poder ter contacto e poder ter unha relación próxima con todas esas forzas políticas que comparten programas similares.
“O 2023 vai ter un cariz moi municipalista”
O que non ten sentido é que agora simplemente expómonos unha especie de repregamento identitario que non tivese a audacia que tivemos en 2014 e en 2015, e de tentar reconectar con moita xente, mesmo con xeracións novas que están a esperar que deamos unha saída á altura dos retos que temos.
A extrema dereita que temos encima non é a que existía cando apareceron Podemos, os comúns, etcétera. Hoxe temos que dar outra resposta, e creo que ten que parecerse máis ao arrecife de coral do que falaba Riechmann, que saiba acubillar moitas cousas e que estea pensado para reconectar coa sociedade.
“A extrema dereita que temos encima non é a que existía cando apareceron Podemos, os comúns, etcétera”
O feito de que agora teñamos mulleres con clara capacidade de liderado e de empatía paréceme que é un elemento fundamental para conseguir iso. Pero o obxectivo principal non debe ser cantos escanos consegues, senón en que medida contribúes a que a xente común poida auto organizarse para poder cambiar as cousas nos centros de traballo, nas súas escolas ou nos seus barrios. Porque a chave da profundización democrática e da batalla contra a extrema dereita está aí.
