Alfonso Pato / El diario | Antes dos casos dos raperos Valtònyc ou Pablo Hasél, o cantautor Suso Vaamonde foi o primeiro músico condenado por censura en democracia. En 1979, o artista canta na Praza dá Ferrería de Pontevedra: “Sempre que falo de España/ sempre teño unha disputa/ que se España é miña nai/ eu son un fillo de puta”. É denunciado por un militar e condenado a seis anos e un día de prisión por “inxurias á patria con publicidade”.
Vaamonde decide exiliarse en Venezuela e non regresará a España ata 1984. Entregouse e foi encarcerado, antes de ser amnistiado polo goberno socialista. A biografía “Suso Vaamonde, a canción libre e comprometida dun pobo” (Editorial Galaxia), escrita por Fernando Fernández Rego, analiza con novos datos e opinións este episodio, a relevancia indiscutible de Suso Vaamonde na música galega -unha ducia de discos, tres deles para público infantil- e outras situacións controvertidas, como os seus desencontros coas colectivo Voces Ceibes ou a disputa soterrada con Juan Pardo, ao que acabou lanzando ovos nun concerto.
“É un artista crave na historia da música galega e un pioneiro. O primeiro que musica poemas en galego e popularízaos, o primeiro que fai discos en galego para nenos ou como produtor, rescatando a música popular das tabernas”, relata Fernández Rego sobre este cantautor do que tamén remarca “a súa facilidade para entrar en polémicas, debido ás súas firmes conviccións e que sempre foi de fronte”.
Os comezos
Xesús Vaamonde Polo (Pontecaldelas, 1950 – Vigo, 2000), crece como artista entre os aires ye- yé do Vigo de finais dos 60. Escoita discos dos Beatles e dos Kinks, que traen os mariñeiros que desembarcan no porto, e bebe das influencias dos cantantes folk americanos. Desde Pete Seeger a Bob Dylan, pasando por Woody Guthrie, pioneiro dos autores de canción protesta estadounidenses, cuxa soado adhesivo antifascista na súa guitarra era unha contundente declaración de intencións: This machine kills fascists -Esta máquina mata fascistas-. “Para min é o Woody Guthrie ou o Víctor Jara da música galega, dos artistas máis comprometidos e de esquerdas que tivemos nunca”, di Fernández Rego.
Ten un primeiro intento musical co grupo Marco Barolento, ata que o seu amigo Xerardo Moscoso ofrécelle entrar en Voces Ceibes, o colectivo de canción protesta que xorde dentro da Universidade de Santiago en 1968, en paralelo con outros do Estado como a Nova Cançó catalá. Vaamonde comeza a facer concertos pateando as aldeas coa guitarra ao ombreiro, cantando en asociacións e teleclubs co pé apoiado nun taburete e fuxindo moitas veces da policía coa palabra na boca. “Nunca tivo mánager, a xente chamábao a casa e tocaba moitas veces gratis alí onde houbese unha folga, un despedimento ou unha protesta social”, explica o autor do libro.
Á mantenta destes concertos e o seu apoio a causas solidarias, Vaamonde declara con moita sorna e un punto de amargura nunha das entrevistas rescatadas no libro: “Cando non había orzamento chamábanme a min, pero cando había diñeiro contrataban a Azúcar Moreno”. Vaamonde movíase, a pesar da estreita vixilancia da Brigada Político-Social franquista. “Para que nos chegasen a escoitar 2.000 persoas nun concerto facían falta tres anos, porque non saíamos na prensa nin soabamos na radio”, di nunha das varias entrevistas recuperadas, moitas delas grazas ao traballo do seu sobriño Gael Vaamonde, gardián da súa memoria a través da completa páxina web do artista.
En realidade, os discos eran enviados ás radios, pero en moitas emisoras raiábanse á mantenta para que fosen irradiables. As súas letras eran censuradas e os seus concertos denegados. Ser cantautor era non un labor sinxelo e Vaamonde chegou en 1973 a actuar en Cádiz disfrazado de cura para pasar desapercibido. No aval de Voces Ceibes, atopou un paraugas baixo o que acubillarse, pero intúese ás veces nas súas palabras un certo desapego polo colectivo. “Prefiro tocar para mariñeiros ou campesiños que para universitarios”, declara nunha entrevista, marcando distancias co ambiente do que xorden os Voces Ceibes.
As súas desavinzas co líder moral do grupo, Benedicto Villar, que marca o argumentario do colectivo, escenifícanse publicamente nunha actuación na cidade portuguesa de Guimarães. “Benedicto dirixía o cotarro e marcaba o paso con man de ferro e Suso tiña un carácter forte que chocou con el”, explica Fernández Rego. O autor aproxímase no libro a este controvertido episodio. “En Guimarães non deixaron cantar a Suso, coa escusa de que chegara tarde e xa cos tempos distribuídos e ese foi o detonante”, explica Rego. Benedicto saíu a tocar e boa parte do público apupouno e insultouno.
Entre o público, unha vez máis, Suso Vaamonde, acusado de quentar os ánimos e incitar á xente contra Benedicto. En 1975 Vaamonde gravou Loita e os seus casetes comezan a circular clandestinamente de man en man, pero non sería ata 1977, cando chegou un disco moito máis ambicioso: Nin rosmar un laído, o primeiro disco en directo da música galega. Este traballo inclúe o tema Volvín á terra pero perdín o amor, un poema de Bernardino Graña ao que Vaamonde pon música. “Non había estudos en Galicia, trouxeron unha unidade móbil desde Madrid e gravouse en directo no Cinema Veiga de Moaña porque era a fórmula máis alcanzable”, relata o autor desta biografía, cuxo relato vai paralelo ao intento de crear en Galicia unha industria discográfica propia.
A polémica con Juan Pardo
Para entón, xa se comezou a xestar unha nova vía na canción galega. Voces Ceibes daba as súas últimas rabexadas e xorde o chamado Movemento Popular dá Canción Galega. Emerxe unha liña musical de inspiración nacionalista, que despraza á canción protesta, que ata entón contaba co amparo ideolóxico e loxístico do Partido Comunista. “Comeza un cruzamento de acusacións entre os músicos que abanderaban o uso do galego con marcado ton ideolóxico e reivindicativo e os que o usaban desposuído de connotacións políticas, como Andrés Dobarro ou Juan Pardo”, rememora Fernández Rego sobre aquel momento de confrontación.
En 1976 Juan Pardo presenta o seu disco Galicia, miña nai dous dous mares, unha superproducción para a época, que solivianta aínda máis ao sector que defendía a canción protesta e vía con receo os espectaculares medios que Pardo, ao que consideraban un advenedizo na lingua galega, tivera á súa disposición. Un dos episodios culmen deste enfrontamento ten lugar na discoteca Nova Olimpia de Vigo, durante unha actuación de Juan Pardo. “Comezan a caerlle no escenario unha gran choiva de ovos e ármase unha gran lea”, explica o autor do libro. Os músicos de Juan Pardo baixan e devolven golpes entre o público, entre o que se atopa nos primeiros lugares un sospeitoso habitual: Suso Vaamonde. Hai un cruzamento de denuncias e a cousa non pasa a maiores, aínda que as feridas continuarán abertas.
A carreira de Suso avanzaba e converteuse nun cantante moi respectado polos poetas galegos da súa época, aos que saca do minoritario ámbito literario para popularizalos a nivel musical, como Bernardino Graña, Manuel María ou Celso Emilio Ferreiro. Ata que chega o momento vivido en Pontevedra en 1979, que marca un punto de inflexión na súa vida. Nun recital antinuclear na Praza dá Ferrería, Vaamonde interpreta libremente as estrofas dunha das súas cancións máis populares, Uah, que acabará valéndolle unha condena, provocando o seu exilio e posterior encarceramento.
A denuncia dun militar simpatizante do partido de ultradereita Forza Nova prospera e Suso Vaamonde é condenado en 1980, cinco anos despois da morte de Franco, a seis anos e un día de cárcere por un delito de “inxurias á patria con publicidade”. Un proceso “con poucas certezas e moitas irregularidades, xa que nunca se puido demostrar que Suso cantase esta estrofa completa”, escribe Rego nun dos parágrafos do libro.
Exilio en Venezuela
Vaamonde decide entón fuxir e exiliarse en Venezuela. O ascenso dos socialistas ao poder, en 1982, fixo cambiar as cousas. En 1984 Suso entrégase e, tras mes e medio no cárcere de Ourense, é indultado e posto o liberdade nun proceso de amnistía pactada. Pouco tempo despois, tería lugar un novo desencontro con Benedicto e os cantantes que pertenceran a Voces Ceibes.
No seu afán por difundir ao máximo a historia da música galega, Vaamonde promoveu un dobre disco recompilatorio coa música de Voces Ceibes. Unha vez publicado, xurdiu un problema. Non parecía nada claro que Vaamonde tivese autorización para utilizar os dereitos desas cancións, e os que sostiñan a marca Voces Ceibes organizaron unha rolda de prensa anunciando accións xudiciais contra el. “Creo que é unha falta de comunicación con el e entre eles, colectivo onde cada un vai ao seu aire naquel momento, uns din que Voces Ceibes acabouse e outros que seguía”, explica Fernández Rego.
O disco acaba bloqueado e Vaamonde seguiu coa súa carreira como artista e o seu traballo como produtor: desde grupos de tradición popular como A Roda, Cuco de Velle ou Verbas Xeitosas ata grupos de rock como Túzaros ou Rastreros. Con selos como Edicións do Cumio, promoveu o primeiro disco recompilatorio do entón emerxente rock bravú, e creou o seu propio selo, Trebón, co que estivo activo ata o final dos seus días.
Alí iniciou a súa obra máis ambiciosa: o plan era elaborar doce discos con doce temas cada un, que sumarían 144 cancións coas que quería reflectir a historia da música popular en Galicia. Só logrou sacar adiante a metade do seu proxecto, porque un cancro de pulmón cruzouse no seu camiño e a súa saúde comezou a estar moi debilitada. A finais de 1999 os seus amigos organizáronlle unha multitudinaria homenaxe en Salvaterra de Miño, ao que asistiron máis de 3.000 persoas. Faleceu pouco despois, no ano 2000, e as súas cinzas foron esparexidas no río Oitavén, preto de Regodobargo, a aldea que o vía nacer e á que dedicara un disco.
“As miñas cancións déronme moitas satisfaccións, pero tamén me deron moitos desgustos”, declara nunha das súas últimas entrevistas, no que podería ser o seu epitafio.
Tomado de eldiario.es.
