As leis teñen a súa cara amable. Protexen dereitos, regulan conflitos, disuaden. Pero tamén estreitan marxes, recortan liberdades, son coercitivas. Obrigan e castigan, aínda que nin saibamos da súa existencia. Aquilo de que “o descoñecemento da lei non exime do seu cumprimento”. Imposible expresar con máis luz a altísima valoración social da lei.
E por unha elemental cuestión de equilibrios, tanto poder esixe outro tanto de lexitimidade. E máis, falando de leis penais: esiximos lexitimidade por milleiros para lexislar sobre cando, por que, por canto tempo pódesenos encerrar en prisión. Historicamente, brotaron subterfugios de capacidade icónica humillante: leis de orixe divina, de orixe “natural” ou o rei absoluto encarnando ao mesmo Deus para promulgalas. Nas tiranías, unha pantomima puramente formal ao servizo do poder.
Pero, nas democracias liberais, a lexitimación primigenia da lei é a xente. O pobo. Nós todos. A “soberanía popular”. Deputados e senadores nos re/presentan, como álter egos. E lexislan lexitimamente por iso: no noso nome, activando o “préstamo de identidade” transferido polos seus electores. Simbolicamente: cando unha lei envíame ao cárcere, eu mesmo emprendo o camiño. Ese é o vínculo psicosocial definitivo e único que lexitima o reproche penal ante a comunidade.
“Nas democracias liberais, a lexitimación primigenia da lei é a xente. O pobo. Nós todos. A ‘soberanía popular”
Así nada, a lei hai que aplicala; con vocación universal, pero a casos concretos. Entón, os nosos apoderados parlamentarios, empoderan aos xuíces: aplíquena, tamén no noso nome. Ben: recentemente, coa política ao fondo, difúndense erros ou falsidades, vaia vostede a saber, xustificativas da actitude dalgúns xuíces sobre este asunto. Chamémoslle erros. Trataríase de tres, encadeados.
Servireime da recente amnistía. Ignoro se esa lei conseguirá os fins esgrimidos polos seus valedores (oxalá, polo ben de todos), ou se só servise para ahormar unha maioría parlamentaria. O tempo dirá. Pero ese non é o asunto. Dise, tamén por xuíces, que esa lei viola a separación de poderes. E iso é conceptualmente falso. Dixemos que lexislar corresponde á soberanía popular, inquilina do Parlamento. Os xuíces teñen outro poder, distinto e enorme: aplicar o lexislado, decidindo sobre vidas e facendas. E non máis.
“Os xuíces teñen outro poder, distinto e enorme: aplicar o lexislado”
Desviarse dese rumbo, creba o compás do sistema. E aparece ese activismo xudicial de sempre, lawfare, alcume importado mediante. O tan citado ideólogo da separación de poderes, Montesquieu, sobre voces a escoitar, escribiu: “O xuíz non debe ser máis que a boca que pronuncia a palabra da lei”. Ser a súa primeira voz e máis alto pregoeiro: esa é a súa función. Poderes independentes si, pero uno é subsidiario do outro. O lexislador, lexisla: tamén para os xuíces; apliquen as leis, pero non “ao revés”. O xuíz desconforme, podería dedicarse a outros mesteres. Por exemplo, presentarse ás eleccións. Ou cinguirse, no seu día e caso, ao Constitucional. Tampouco é tan complicado.
Esta equivocación está embarazada da segunda: a amnistía viola a independencia xudicial. Nin asomou ao BOE e saben xa que non serán quen de aplicala con rigor, profesionalidade e absoluta independencia? A súa autonomía é para iso; nin máis, nin menos. En realidade, son tan independentes que, sendo a lei a mesma, nin sequera póñense de acordo entre eles, resolvendo a miúdo antagonicamente, sobre asuntos idénticos. Entre outros, un servidor contribuíu no seu día a mostralo, método científico mediante. E a ideoloxía do xuíz, habitual cedazo, máis ou menos camuflado, na análise de feitos e alegacións.
O terceiro erro ten tinguiduras grotescas: a amnistía atacaría a igualdade dos cidadáns ante a lei. As “medidas de graza” son de natureza personalizada, excepcional, sustentadas en razóns de equidade, interese público, reparación, … E nunca universais. Ou seica se quere dicir que para que un cidadán sexa amnistiado, deben selo todos os demais? Ou que se uno non é amnistiado, non poida selo ninguén? Absurdo. Calquera, cando se outorgan conforme a dereito tales “grazas”, é susceptible de indulto ou amnistía.
Esa é a igualdade anhelada. Tratar igual o semellante; tratar desigualmente o diferente. E sempre baixo o imperio da lei. Tres deslices en fervenza. Moi daniños; polo odio que xeran e o desprezo pola verdade que expanden. Por que? Para que? Non hai máis preguntas, Señoría. Ou si.
Jorge Sobral. Catedrático de Psicoloxía da USC e Director do Departamento de Ciencia Política e Socioloxía na USC.
